Α. Στην ενότητα «ΚΕΝΤΡΙΚΟ ΝΕΥΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ» του 9ου κεφαλαίου «ΝΕΥΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ» του βιβλίου βιολογίας της Α’ Λυκείου αναφέρονται σχετικά με το εγκεφαλονωτιαίο υγρό κυρίως τα εξής:
- τόσο ο εγκέφαλος όσο και ο νωτιαίος μυελός περιβάλλονται από τρεις προστατευτικές μεμβράνες, τις μήνιγγες.
- Ανάμεσα στις δύο εσωτερικές μήνιγγες (υπαραχνοειδής χώρος) κυκλοφορεί το εγκεφαλονωτιαίο υγρό, το οποίο μειώνει τους κραδασμούς και συμβάλλει στη στήριξη και θρέψη του εγκεφάλου και του νωτιαίου μυελού.
Το εγκεφαλονωτιαίο υγρό κυκλοφορεί, επίσης, στον κεντρικό νευρικό σωλήνα του νωτιαίου μυελού και στις κοιλίες του εγκεφάλου. Αυτές είναι τέσσερις κοιλότητες στο εσωτερικό του εγκεφάλου, στις οποίες παράγεται το εγκεφαλονωτιαίο υγρό, και επικοινωνούν με τον κεντρικό νευρικό σωλήνα του νωτιαίου μυελού.
1. Σχετικά με την παραγωγή και κυκλοφορία του εγκεφαλονωτιαίου υγρού, ορίστε μια εικόνα από την εποχή των δεσμών, την οποία και σας προτείνω:
«Σε όλο το μήκος του ο νωτιαίος μυελός αποτελείται εξωτερικά από λευκή ουσία και εσωτερικά από φαιά ουσία. Το κέντρο της φαιάς ουσίας διατρέχει σε όλο το μήκος του νωτιαίου μυελού ο κεντρικός νευρικός σωλήνας που περιέχει εγκεφαλονωτιαίο υγρό». (Από το βιβλίο των δεσμών)
«Η απλούστερη νευρική οδός είναι το αντανακλαστικό τόξο, το οποίο συνήθως αποτελείται από τον αισθητικό νευρώνα, τους ενδιάμεσους νευρώνες και τους κινητικούς νευρώνες». Και το σχ. βιβλίο στέλνει τον μαθητή στην εικ. 9.8.
Εδώ για πρώτη φορά ο μαθητής βλέπει «εγκάρσια τομή νωτιαίου μυελού», αλλά δεν ξέρει τι είναι, καθώς το βιβλίο δεν του έχει «μιλήσει» ακόμη για αυτόν!..
Και το βιβλίο συνεχίζει: «Οι ενδιάμεσοι νευρώνες αποτελούν το κέντρο επεξεργασίας του ερεθίσματος». Και αυτή τη φορά στέλνει το μαθητή στον Πίνακα 9.1. Κοιτώντας τον πίνακα 9.1, διαπιστώνουμε τα εξής:
1ον) Ότι τα τμήματα του αντανακλαστικού τόξου είναι πέντε. Δηλαδή:
1. ο υποδοχέας,
2. ο αισθητικός νευρώνας,
3. ο ενδιάμεσος νευρώνας,
4. κινητικός νευρώνας και
5. το εκτελεστικό όργανο
Λίγο πιο πάνω μας είχε πει ότι «το αντανακλαστικό τόξο, αποτελείται συνήθως από τον αισθητικό νευρώνα, τους ενδιάμεσους νευρώνες και τους κινητικούς νευρώνες». Δηλ. δεν μας είπε τίποτα για τον υποδοχέα και το εκτελεστικό όργανο. Μας άφησε φαίνεται να το ανακαλύψουμε μόνοι μας, κοιτώντας τον προηγούμενο πίνακα.
2ον) Μαθαίνουμε ότι «ο αισθητικός νευρώνας, μεταφέρει τη νευρική ώση από τον υποδοχέα στο νωτιαίο μυελό». Άρα αυτό το παράξενο πράγμα που μοιάζει με πεταλούδα στην εικ. 9.8, πρέπει να είναι ο νωτιαίος μυελός!
3ον) Μαθαίνουμε επίσης ότι ο ενδιάμεσος νευρώνας είναι το κέντρο επεξεργασίας και ότι μεταφέρει τη νευρική ώση από τον αισθητικό νευρώνα α) στον κινητικό νευρώνα και β) στον εγκέφαλο. (Στον εγκέφαλο; Γιατί άραγε; Μάλλον θα μείνουμε με την απορία).
4ον) Πληροφορούμαστε ακόμη ότι «ο κινητικός νευρώνας, μεταφέρει τη νευρική ώση από το νωτιαίο μυελό στα εκτελεστικά όργανα». Ε τώρα πια είμαστε σίγουροι ότι η πεταλούδα της εικ. 9.8, είναι 100% ο νωτιαίος μυελός!
Λίγο παρακάτω το σχολικό βιβλίο, αφού μας μίλησε ήδη για το αντανακλαστικό τόξο, μας δίνει πληροφορίες τελικά για τα αντανακλαστικά (ορισμός, ρόλος) και αναλύει το αντανακλαστικό του γόνατου, στέλνοντάς μας αυτή τη φορά στην εικ. 9.9.
Εδώ επιτέλους το βιβλίο μας αποκαλύπτει ότι «η παράξενη πεταλούδα» της εικ. 9.8 είναι «εγκάρσια τομή νωτιαίου μυελού».
Ακολουθεί η ενότητα «ΚΕΝΤΡΙΚΟ ΝΕΥΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ», όπου εδώ μαθαίνουμε ότι ένα υγρό, το εγκεφαλονωτιαίο υγρό, κυκλοφορεί εκτός από τον υπαραχνοειδή χώρο (χώρος ανάμεσα στις δύο εσωτερικές μήνιγγες) και «στον κεντρικό νευρικό σωλήνα του νωτιαίου μυελού». ΝΑ ΠΑΡΕΙ! Τι είναι πάλι τούτο; (Βλέπε παραπάνω). Ξανακοιτάμε τις εικόνες 9.8 και 9.9 αλλά πουθενά δεν αναφέρεται κάτι για αυτόν. Στη συνέχει πληροφορούμαστε ότι το εγκεφαλονωτιαίο υγρό κυκλοφορεί και στις κοιλίες του εγκεφάλου. Για αυτές το βιβλίο μας εξηγεί τι είναι και ξαφνικά μας λέει «ότι επικοινωνούν με τον κεντρικό νευρικό σωλήνα του νωτιαίου μυελού»! Μα δεν είπαμε ότι δεν ξέρουμε περί τίνος πρόκειται; Πάντως είναι σίγουρο ότι ανήκει στο νωτιαίο μυελό, ότι είναι σωλήνας και μάλιστα κεντρικός!!
Επιτέλους ακολουθεί η ενότητα «Νωτιαίος μυελός». Τώρα ευελπιστούμε ότι θα λυθούν όλες μας οι απορίες και λογικά θα μάθουμε και γι αυτόν το σωλήνα που είναι και κεντρικός!!
Πληροφορούμαστε λοιπόν ότι «ο νωτιαίος μυελός είναι μία λεπτή, σχεδόν κυλινδρική στήλη νευρικού ιστού, που προστατεύεται μέσα στο σπονδυλικό σωλήνα». Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι η «εγκάρσια τομή του» είναι μια «φέτα» αυτής της κυλινδρικής στήλης. Κάτι είναι κι αυτό! Παραμένει η απορία μας για τον σωλήνα τον κεντρικό. Αλλά τα βάσανα δυστυχώς δεν τελειώνουν εδώ. Γιατί το βιβλίο συνεχίζει λέγοντας ότι: «Ο νωτιαίος μυελός αρχίζει από το ύψος του ινιακού τρήματος και καταλήγει στο ύψος του δεύτερου οσφυϊκού σπονδύλου περίπου». Άλλο πάλι και τούτο! Τι σημαίνει «τρήμα», αναρωτιέται ο μαθητής.. Τρήμα σημαίνει τρύπα, οπή αλλά που να το ξέρει ο 15χρονος; Πόσο μάλλον τι είναι το «ινιακό τρήμα».
Στο κεφ. 7 (ΕΡΕΙΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ), στην ενότητα «ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΣΚΕΛΕΤΟΥ» βρίσκουμε τη λύση του μυστηρίου: «Το ινιακό οστό καλύπτει πίσω και προς τα κάτω την κρανιακή κοιλότητα και σχηματίζει τη βάση του κρανίου. Στη βάση αυτή υπάρχει ένα μεγάλο άνοιγμα, το ινιακό τρήμα, δια μέσου του οποίου προεκτείνεται το στέλεχος του εγκεφάλου και συνεχίζεται ως νωτιαίος μυελός».
Ακολουθούμε το κείμενο μπας και ανακαλύψουμε κάτι για τον μυστήριο κεντρικό νευρικό σωλήνα. Το βιβλίο μας πληροφορεί για τα νωτιαία νεύρα, ότι ο νωτιαίος μυελός διογκώνεται στην περιοχή του αυχένα και στην οσφυϊκή περιοχή και ότι από αυτές τις περιοχές εκφύονται τα νεύρα που νευρώνουν τα άνω και κάτω άκρα αντίστοιχα.
Και συνεχίζει: «Ο νωτιαίος μυελός περιέχει κέντρα αντανακλαστικών λειτουργιών και συνδέει τον εγκέφαλο με τα νωτιαία νεύρα». ΟΡΙΣΤΕ;
Και στη συνέχεια: «Η κεντρική περιοχή του νωτιαίου μυελού αποτελείται από φαιά ουσία, η οποία, σε διατομή, έχει σχήμα πεταλούδας με ανοικτά φτερά (εικ. 9.11).
Επιτέλους φτάσαμε στην παράξενη πεταλούδα η οποία μαθαίνουμε ότι έχει και ανοικτά φτερά! Μας έσκασε!
Και τέλος: «Η φαιά ουσία αποτελείται κυρίως από κυτταρικά σώματα, ενώ η λευκή ουσία, που περιβάλλει τη φαιά, από μακριούς νευράξονες. Αυτοί συνδέουν τον εγκέφαλο, μέσω των νωτιαίων νεύρων, με τα διάφορα τμήματα του σώματος».
Κοιτάμε την εικόνα 9.11. Τίποτα για τον σωλήνα τον νευρικό, που είναι και κεντρικός..
Επιτέλους ανακαλύπτουμε μια μαύρη κουκίδα, ανάμεσα από τα ανοικτά φτερά της πεταλούδας.. (Βλέπε και πάλι παραπάνω).
Και τα βάσανα συνεχίζονται γιατί τα φτερά της πεταλούδας η εικόνα τα λέει κέρατα!!
Από πού κι ως που; Άκου τα φτερά, κέρατα! Πως προέκυψε κάτι τέτοιο; Και μάλιστα τα πάνω τα λέει οπίσθια, τα κάτω, πρόσθια και τα μεσαία πλάγια.. Φυσικά το αγνοούμε και εμείς και οι μαθητές..
Βιβλίο δεσμών: «Ο νωτιαίος μυελός σε εγκάρσια διατομή εμφανίζει περίπου κυκλικό σχήμα και υποδιαιρείται σε δύο όμοια ημιμόρια, το δεξιό και το αριστερό. Στη διατομή αυτή η φαιά ουσία έχει σχήμα «Η» και παρουσιάζει πρόσθια και οπίσθια κέρατα. Στη θωρακική και ανώτερη οσφυϊκή μοίρα παρουσιάζει και πλάγια κέρατα που αποτελούν κέντρα του συμπαθητικού συστήματος. Τα πρόσθια κέρατα περικλείουν κινητικούς πυρήνες από τους οποίους εκφύονται οι κινητικές νευρικές ίνες των νωτιαίων νεύρων που διανέμονται στους γραμμωτούς μυς του κορμού και των άκρων. Στους πυρήνες των πρόσθιων κεράτων καταλήγουν, αφού χιαστούν, κινητικές νευρικές ίνες προερχόμενες από τα κινητικά κέντρα του φλοιού του εγκεφάλου». Ζήσε Μάη να φας τριφύλλι και τον Αύγουστο σταφύλι!
Στο ΒΙΒΛΙΟ των ΔΕΣΜΩΝ πάντως η σειρά των αντίστοιχων ενοτήτων του Νευρικού Συστήματος ήταν η εξής:
Ανατομία και Λειτουργία του Νευρικού Συστήματος
Ι. Εγκέφαλος
ΙΙ. Νωτιαίος Μυελός
ΙΙΙ. Οι Νευρικές οδοί του Νευρικού Συστήματος
Κινητική οδός
Αισθητικές οδοί
Αντανακλαστικά (Στο τέλος, αφού προηγήθηκε η μελέτη του Νωτιαίου Μυελού)
Πάντως ο τότε υπουργός παιδείας (λίγο πριν μπει το 2014) ανακοίνωνε ότι «ένα από τα επόμενα βήματα του Υπουργείου είναι η ολοκλήρωση της αξιολόγησης των σχολικών εγχειριδίων από μηδενικής βάσης και ο επανακαθορισμός της διδακτέας ύλης από το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής».